حوض کوثر چیست؟ ساقی کوثر کیست؟

بسم الله

در جلد هشتم بحارالانوار، بابی هست با عنوان «صِفةُ الحَوضِ و ساقیه»؛ یعنی: اوصاف حوض کوثر و ساقی آن. در این مقاله می‌خواهم با بررسی روایات این باب، یکی از فضایل ویژه‌ی امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام را برای پیروان و دوست‌داران آن حضرت بیان کنم.

حوض کوثر یا نهر کوثر؟

در برخی از روایات سخن از حوض کوثر است و در برخی دیگر، از آن با عنوان نهر یاد شده است. از این‌جا می‌توان فهمید که حوض کوثر، حتی اگر حوض نامیده شود، یک حوض راکد و ایستا نیست؛ بلکه مانند یک چشمه و نهر، جوشان و جاری است.

عبدالله بن‌ عباس می‌گوید: هنگامی که سوره‌ی کوثر بر پیامبر(ص) نازل شد، علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) پرسید: کوثر چیست یا رسول الله؟ حضرت فرمود: نهری است که خداوند مرا با آن گرامی داشته است.^۱

کوثر، دُردی ناب

کوثر یک چشمه‌ی عظیم و بی‌نظیر است که حاوی یک نوشیدنی بی‌مانند است؛ به گونه‌ای که اگر کسی از آن بنوشد، چنان سرمست و کام‌روا می‌شود که حقیقتاً احساس سعادت‌مندی و شادکامی می‌کند.

عبدالله بن عباس می‌گوید:... علی(ع) به پیامبر(ص) گفت: این نهر شریف است. آن را بیش‌تر برایمان توصیف کن ای فرستاده‌ی خدا! حضرت فرمود: بله علی جان، کوثر نهری است که زیر عرش خداوند متعال در جریان است. آبش از شیر سفیدتر و از عسل شیرین‌تر و از کره نرم‌تر است. ریگ‌های‌ درونش‌ از زبرجد و یاقوت‌ و مرجان‌ است. علف‌های‌ اطراف‌ آن‌ زعفران‌ است و خاکش‌ از مشک‌ خوشبوتر است.^۲

امیرالمؤمنین علی(ع) در وصف حوض کوثر می‌فرماید: حوض ما از دو مسیل و مجرا که از بهشت می‌آیند پر می‌شود؛ یکی از آن دو از «تسنیم» و دیگری از «مَعین» سرچشمه می‌گیرد. دور تا دور آن پوشیده از زعفران است و سنگ‌ریزه‌های آن از لؤلؤ و یاقوت است. و این همان کوثر است.^۳

کوثر، هدیه‌ای ویژه برای برترین پیامبر

حوض کوثر هدیه‌ای خاص است از طرف خداوند متعال به والاترین پیامبرش؛ که با این هدیه‌ی خاص، جایگاه او را حتی نسبت به پیامبران دیگر بالاتر برده است.

ابوایوب انصاری می‌گوید: از رسول خدا(ص) درباره‌ی حوض کوثر سؤال شد، حضرت فرمود: حال که می‌پرسید، به شما می‌گویم که حوض کوثر، هدیه‌ای است که خدا مرا با آن گرامی داشته است و بر پیامبران پیشین برتری داده است.^۴

ساقی کوثر، امیرالمؤمنین علی (ع)

بهره‌مندی از حوض کوثر برای همه نیست و هر کسی اجازه‌ی برداشت از آن را ندارد. ساقی کوثر، امیرالمؤمنین علی(ع) است و مسؤولیت سقایت آن را رسول خدا(ص) بر عهده‌ی حضرت گذاشته شده است. او است که هر که را صلاح بداند، از شراب کوثر سیراب می‌کند و هر که را بخواهد، از آن محروم می‌نماید.

ابن عباس از پیامبر(ص) نقل می‌کند: من حوضی دارم که عرض آن به اندازه‌ی فاصله‌ی بین بُصریٰ (شهری در شام یا روستایی در بغداد) و صَنعا است و به تعداد ستاره‌های آسمان آبریز دارد و خلیفه و گماشته‌ی من بر آن حوض، همان خلیفه و جانشین من در دنیا است. سؤال شد: او کیست؟ فرمود: امام مسلمانان و امیر و سرور مؤمنان بعد از من، علی‌بن‌ابی‌طالب است که دوستان و پیروان خود را از آن سیراب می‌کند و دشمنانش را از آن دور می‌کند. ^۵

خود امیرالمؤمنین(ع) در این باره می‌فرماید: به خدا سوگند با همین دو دست کوتاهم دشمنانمان را از حوض کوثر [با آن وسعت و بزرگی] دور خواهم کرد و دوستانمان بر آن وارد خواهند شد.^۶

شراب کوثر و مستی ابدی

از روایات به‌روشنی برمی‌آید که نوشیدن و بهره‌مند شدن از حوض کوثر مخصوص شیعیان و محبان امیرالمؤمنین(ع) است و بیگانگان را به آن راهی نیست. و این‌که دست‌یابی به شراب کوثر مایه‌ی نیک‌بختی جاویدان و سعادت ابدی است و محروم شدن از آن سبب شقاوت بی‌پایان و شوربختی همیشگی است.

حضرت پیامبر(ص) می‌فرماید: در روز قیامت، علی کسانی را که از شیعیانش نیستند از حوض کوثر دور می‌کند. هر کس از آن بنوشد، دیگر هرگز تشنه نخواهد شد.^۷

نیز می‌فرماید: احدی از امت من اجازه‌ی ورود بر حوض کوثر را ندارد مگر کسانی که دل‌هایشان پاک باشد و نیت‌ها و انگیزه‌هایشان درست باشد؛ کسانی که مطیع وصی بعد از من باشند و در هنگام آسایش آن‌چه بر آن‌ها واجب است ادا می‌کنند و در هنگام سختی از ادای وظیفه سر باز نمی‌زنند. در روز قیامت او (جانشین من) کسانی را که از او پیروی نکردند از حوض کوثر دور می‌کند، همان‌گونه که کسی شتر بیمار را از شترانش دور می‌کند. هر آن کس که از آن بنوشد، دیگر هرگز تشنه نمی‌شود.^۸

و در روایتی دیگر می‌فرماید: هر که می‌خواهد از وحشت قیامت رهایی یابد، به ولیّ من سربسپارد و از وصی و جانشین من علی‌بن‌ابی‌طالب پیروی کند؛ که او صاحب حوض من است و دشمنانش را از آن دور خواهد کرد و دوستان و پیروانش را از آن سیراب خواهد ساخت. هر کس که از آن نتوانست بنوشد، همواره عطشناک خواهد ماند و هرگز سیراب نخواهد شد؛ و هر کس که از آن یک جرعه نوشید، بدبخت نخواهد شد و هرگز تشنه نخواهد گشت.^۹

معیار بهره‌مندی از کوثر

از برخی از روایات گذشته به دست می‌آید که ملاک بهره‌مندی از نعمت بی‌نظیر حوض کوثر، ولایت امام علی(ع) و پیروی عملی از آن حضرت و تقید فکری و عملی به تقوای الهی است. و معیار محرومیت از آن، بی‌تقوایی و گناه و سرکشی از ولایت اهل بیت(ع) است.

اگر حضرت علی(ع) ساقی کوثر است و با صلاح‌دید خود آن را مدیریت خواهد کرد، این هرگز به معنای تبعیض ناعادلانه و رفتار دل‌خواهانه‌ی بی‌حساب نیست. اگر تشخیص و صلاح‌دید امام علی معیار کار است، دلیلش این است که او تجسّم حق و تجلّی حقیقت است. به فرموده‌ی پیامبر(ص): «علی با حق و حق با علی است، می‌گردد هرجا که او می‌گردد».^۱۰ اگر او محبّان و پیروان خود را به حوض کوثر راه می‌دهد و بدخواهان و دشمنانش را از آن دور می‌سازد، این یک رفتار حق‌مدارانه است نه رفتاری بر اساس علایق نفسانی و تعصب قبیله‌ایِ جاهلی.

حضرت پیامبر(ص) در این باره می‌فرماید: چه شده است کسانی را که می‌گویند: بستگان رسول خدا روز قیامت مورد شفاعت قرار نخواهند گرفت؟! چنین نیست! به خدا سوگند که بستگان من در دنیا و آخرت مورد عنایت و توجه قرار خواهند گرفت. ای مردم، من زودتر از شما در روز قیامت بر حوض کوثر وارد خواهم شد. هنگامی که شما آمدید، مردی خواهد گفت: ای رسول خدا، من فلان بن فلان (از بستگان شما) هستم. به او خواهم گفت: نَسَبت را می‌شناسم و می‌دانم که از بستگان من هستی، اما شما بعد از من به بیراهه رفتید و مرتد شدید و به قهقرا رفتید. (پس ارتباط خویشاوندی به‌تنهایی دردی را دوا نمی‌کند).^۱۱

شیعیان خالص در جایگاه سقایت کوثر

شیعیان ناب و خالص حضرت امیر(ع) که در رأس آن‌ها فرزندان معصوم حضرت قرار دارند، نیز بر سر حوض کوثر اجازه‌ی سقایت دارند و می‌توانند دوستان خود را از آن سیراب کنند و دشمنان و بدخواهان ولایت را از آن محروم کنند.

رسول خدا(ص) می‌فرماید: ای علی، تو و شیعیانت بر لب حوض می‌ایستید و هر که را دوست داشتید سیراب می‌کنید و هر که را دشمن داشتید از آن منع می‌کنید.^۱۲

کوثر امید و دلگرمی

در ادامه‌ی حدیث قبلی، حضرت پیامبر(ص) به حضرت امیر(ع) می‌فرماید: تو و شیعیانت در روز هراس بزرگ، در زیر سایه‌ی عرش آسوده و آرام هستید. مردم به شدت می‌هراسند ولی شما نمی‌هراسید. آنان نگران و اندوهگین‌اند ولی شما غمی ندارید. این آیه درباره‌ی تو و شیعیانت نازل شده است: «بى‏‌گمان كسانى كه قبلاً از جانب ما به آنان وعده‌ی نيكو داده شده است از آتش دوزخ دور داشته خواهند شد. (انبیا، ۱۱۱)» و نیز این آیه: «دلهره‌ی بزرگ، آنان را غمگين نمى‌كند و فرشتگان از آن‌ها استقبال می‌کنند و به آنان مى‌‏گويند: اين همان روزى است كه به شما وعده مى‏‌دادند.(انبیا، ۱۰۳)»^۱۳

داستان حوض کوثر حقیقتاً مایه‌ی دل‌گرمی و آرامش قلبی ارادت‌مندان امیرمؤمنان است. در شرایط سخت مبارزه با هوس و وساوس شیطانی، به ما نیرو می‌دهد و شکاف‌های نفوذ یأس و ناامیدی را در ما می‌بندد و مسیر توبه و بازگشت را هموارتر می‌کند؛ اما هرگز ما را دربرابر گناه و بی‌تقوایی، جسور و پررو و بی‌باک نمی‌کند. می‌گویند حاجب بروجردی قصیده‌ای زیبا در مدح امیرالمومنین(ع) سروده بود که بیت آخر آن چنین بود:

حاجب اگر محاسبه‌ی حشر با علی است         من ضامنم که هر چه بخواهی گناه کن

همان شب در عالم رؤیا، مولا علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) را به خواب می‌بیند که حضرت به او می‌فرماید: بیت آخر را این‌گونه بنویس:

حاجب، یقین محاسبه‌ی حشر با علی است         شرم از رخ علی کن و کم‌تر گناه کن!

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱. بحارالأنوار، ج ‏8، باب «صِفةُ الحَوضِ و ساقیه»، ح 2

۲. همان، حدیث ۲

۳. همان، حدیث ۹

۴. همان، حدیث ۱۴

۵. همان، حدیث ۱۵

۶. همان، حدیث ۱۲

۷. همان، حدیث ۲۱

۸. همان، حدیث ۱۴

۹. همان، حدیث ۶

۱۰. شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ج ۱۸، ص ۷۲

۱۱. بحارالأنوار، ج ‏8، باب «صِفةُ الحَوضِ و ساقیه»، حدیث ۱۱

۱۲. همان، حدیث ۳۲

۱۳. همان، حدیث ۳۲