حکم دقیق فطریه‌ی مهمان بر اساس نظر مراجع تقلید

بسم الله

یکی از مسائل جنجالی فقهی که بگومگوهای زیادی درباره‌ی آن مطرح است، مسأله‌ی فطریه‌ی مهمان است که آیا بر عهده‌ی خودش است یا بر عهده‌ی میزبان. این یادداشت را برای بررسی دقیق و روشن این مسأله و بیان پاسخ درست به این پرسش تحریر کرده‌ام.

قاعده‌ی کلی که مورد پذیرش همه‌ی مراجع است، این است که فطریه‌ی هر کسی که پیش از اذان مغرب شب عید فطر نان‌خور انسان باشد، بر عهده‌ی او است.

این قاعده مورد اختلاف نیست ولی تطبیق آن بر مهمان مورد اختلاف است. برخی از مراجع می‌فرمایند اصلاً میهمان نان‌خور حساب نمی‌شود؛ مثل آیت الله مظاهری.¹

برخی دیگر مسأله را منوط به نظر عرف می‌کنند و می‌گویند اگر در نظر عرف مهمان در شرایطی باشد که نان‌خور میزبان به حساب آید، فطریه‌اش بر عهده‌ی میزبان است؛ مانند امام خمینی²، آیت الله وحید³، و آیت الله سبحانی⁴.

اما به نظر می‌رسد کسی که فقط شب عید فطر مهمان است، در نظر عرف «نان‌خور» محسوب نمی‌شود؛ چنان‌چه برخی از مراجع به این نکته تصریح کرده‌اند؛ مانند آیت الله خویی⁵، آیت الله تبریزی⁶، آیت الله فاضل لنکرانی⁷، امام خامنه‌ای⁸، آیت الله مکارم شیرازی⁹، لذا در نظر این مراجع و در نظر هر مرجعی که مسأله را به نظر عرف موکول کرده است، فطریه‌ی مهمانِ یک‌شبه بر عهده‌ی خودش است نه میزبان.

در این دیدگاه، ملاک حکم، اطلاق عنوان «نان‌خور» به صورت مطلق و بدون هیچ شرط و قیدی است؛ پس اگر عنوان «نان‌خور» با لحاظ شرط خاصی یا با افزودن قید خاصی بر مهمانی اطلاق شود، باعث نمی‌شود که فطریه‌ی او بر عهده‌ی میزبان بیفتد؛ چنان‌چه آیت الله شبیری زنجانی به این نکته تصریح کرده‌اند.¹⁰

البته تعدادی از مراجع هم گفته‌اند: صرف اطلاق عنوان «نان‌خور» هرچند با لحاظ قید و شرط خاصی، برای حکم به وجوب فطریه‌ی مهمان بر عهده‌ی میزبان کافی است؛ مثل آیت الله سیستانی¹¹ و آیت الله صافی گلپایگانی¹²؛ لذا در نظر این مراجع فطریه‌ی مهمانِ یک‌شبه بر عهده‌ی میزبان است زیرا در آن شب، این میزبان است که نان مهمان را می‌دهد و عنوان «نان‌خور» هرچند با قید «موقت» بر مهمان اطلاق می‌شود.

در این بین، برخی از مراجع بدون قید و شرط فطریه‌ی مهمان را بر عهده‌ی میزبان می‌دانند، حتی مهمانِ یک‌شبه و مهمانی که فقط برای افطار شب عید دعوت شده است؛ مانند آیت الله اراکی¹³، آیت الله بهجت¹⁴، آیت الله نوری همدانی¹⁵.

خلاصه آن‌که در نظر مشهور علما، فطریه‌ی مهمانی که فقط برای افطاری و شام شب عید مهمان است یا فقط آن شب را نزد میزبان به سرخواهد برد، بر عهده‌ی خودش است نه بر عهده‌ی میزبان؛ اما اگر بخواهد بیش از یک شب مهمان باشد، فطریه‌اش بر عهده‌ی میزبان است. در مقابل این نظر مشهور، نظر برخی دیگر از مراجع است که می‌گویند: حتی فطریه‌ی مهمانی که فقط برای افطاری شب عید در نزد میزبان است و فقط آن شب را مهمان او است، بر عهده‌ی میزبان است. چنان‌چه در نظر برخی دیگر از مراجع فطریه‌ی مهمان تحت هیچ شرایطی بر عهده‌ی میزبان نیست.

از فتاوای مراجع تقلید به دست می‌آید که این نکته هم مورد اتفاق است که فطریه‌ی مهمانی که بعد از اذان مغرب شب عید فطر بر میزبان وارد شود، بر عهده‌ی خودش است و اختلاف مذکور تنها درباره‌ی مهمانی است که قبل از اذان مغرب وارد شده باشد.

پرسش: اگر مرجع تقلید میزبان، فطریه‌ی مهمان را بر عهده‌ی خودش می‌داند ولی مرجع تقلید مهمان، فطریه‌ی او را بر عهده‌ی میزبان می‌داند؛ در چنین صورتی فطریه‌ی مهمان بر عهده‌ی کیست؟

پاسخ: فطریه‌ی مهمان در چنین شرایطی برعهده‌ی خودش است. توضیح بیش‌تر: حالت اولیه این است که فطریه‌ی هرکسی برعهده‌ی خود او است مگر این‌که دلیلی داشته باشیم که فطریه بر عهده‌ی کسی دیگر است. وقتی کسی که مرجع تقلیدش فطریه‌ی مهمان را بر عهده‌ی میزبان می‌داند، مهمان کسی شود، به حکم مرجع تقلید خودش، فطریه‌اش برعهده‌ی میزبان است، مگر این‌که مانعی بر سر راه باشد؛ که در این صورت باز فطریه‌اش برعهده‌ی خودش خواهد بود. یکی از این موانع، فتوای مرجع تقلید میزبان است. یعنی اگر مرجع تقلید میزبان، فطریه‌ی مهمان را برعهده‌ی خودش می‌داند، در این صورت فتوای مرجع تقلید مهمان درباره‌ی فطریه‌ی او بی‌اثر می‌شود و فطریه‌ی مهمان برعهده‌ی خودش باقی می‌ماند.

پرسش: وقتی کسی به حکم مهمانی، فطریه‌اش برعهده‌ی میزبان است، آیا باید از این‌که میزبان فطریه‌اش را می‌دهد یا نمی‌دهد، آگاه شود یا این‌که پرسیدن لازم نیست؟ در هردو صورت، اگر مطلع شود که میزبان فطریه‌ی مهمان را نمی‌خواهد بدهد، آیا بر مهمان واجب است که فطریه‌اش را خودش بدهد یا خیر؟

پاسخ: پرس‌وجو واجب نیست؛ مگر این‌که احتمال بدهد میزبان از کسی تقلید می‌کند که فطریه‌ی مهمان را برعهده‌ی خودش می‌داند، که در این صورت باید پرس‌وجو کند تا وضعیتش مشخص شود. در شرایطی که فطریه‌ی مهمان برعهده‌ی میزبان است، بر مهمان واجب نیست از این‌که میزبان فطریه‌ی او را می‌دهد یا نمی‌دهد، مطلع شود. حتی اگر مطلع شود که میزبان فطریه‌ی او را نمی‌دهد، باز تکلیفی ندارد و واجب نیست فطریه‌اش را خود بدهد.

پرسش: با وجود واجب شدن فطریه‌ی مهمان بر میزبان، آیا مهمان می‌تواند فطریه‌اش را خودش بدهد؟ اگر چنین کند، آیا تکلیف از دوش میزبان برداشته می‌شود؟

پاسخ: تکلیفی که بر دوش میزبان می‌آید، فقط با پرداخت خود او ادا می‌شود و پرداخت مهمان تکلیف میزبان را ساقط نمی‌کند؛ مگر این‌که مهمان از میزبان اجازه بگیرد و میزبان به او اجازه بدهد که از طرف او فطریه را پرداخت نماید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فتوای آیت الله مظاهری: زکات فطره‌ی مهمان بر میزبان واجب نیست؛ خواه با رضایت میزبان آمده باشد یا بدون رضایت؛ پیش از غروب آمده باشد یا بعد از غروب.

2. فتوای امام خمینی: فطره‌ی مهمانی که قبل از غروب شب عید فطر با رضایت میزبان وارد شده و نان‌خور حساب شود بر میزبان واجب است.

3. فتوای آیت الله وحید خراسانی: فطره‌ی میهمانی که پیش از غروب شب عید فطر با رضایت صاحب‌خانه وارد شده و در وقت وجوب زکات فطره نان‌خور او حساب می‌شود،‌ بر میزبان  واجب است.

4. فتوای آیت الله سبحانی: فطره‌ی مهمانی که پیش از غروب شب عید فطر با رضایت صاحب‌خانه وارد شده و عرفًا نان‌خور میزبان‌ حساب می‌شود بر میزبان واجب است.

5. فتوای آیت الله خویی: اگر کسی را فقط شب عید فطر دعوت کنند هرچند پیش از غروب بیاید فطره‌اش بر میزبان واجب نیست.

6. فتوای آیت الله تبریزی: اگر مهمان غذا می‌خورد و می‌رود فطره‌اش بر عهده‌ی خودش می‌باشد ولی اگر نان‌خور حساب شود یعنی آن شب یا چند روز آن‌جا می‌ماند بر میزبان است.

7. فتوای آیت الله فاضل لنکرانی: اگر نانخور او حساب شود، بر او واجب است، ليكن به مجرد صَرف يك افطاري، فطره‌ی ميهمان بر صاحب‌خانه واجب نيست.

8. فتوای امام خامنه‌ای: با یک شب مهمان‌ نان‌خور حساب نمی‌شود و فطریه‌ی میهمان یک‌شبه بر عهده‌ی خودش می‌باشد و بر عهده‌ی میزبان نیست.

9. فتوای آیت الله مکارم: ميهماني كه پيش از غروب شب عيد فطر با رضايت صاحب‌خانه وارد شده و نان‌خور او محسوب مي‌شود (يعني تصميم دارد مدتي نزد او بماند) دادن زكات فطره او نيز واجب است، امّا اگر فقط براي شب عيد دعوت شده فطره‌ی او بر ميزبان نيست.

10. فتوای آیت الله شبیری زنجانی: زكات فطره‌ی كسي بر انسان واجب است كه «نان‌خور» -بدون هيچ قيدي- خوانده شود، ولي كسي كه فقط با قيدي نان‌خور خوانده مي‌شود مثلاً تنها «نان‌خور در شب عيد فطر» يا «نان‌خور در روز آخر ماه رمضان» به وي گفته مي‌شود، زكات فطره‌ی وي بر انسان واجب نيست. بنابراين مهماني كه قبل از غروب آفتاب شب عيد فطر وارد منزل انسان مي‌گردد اگر بنا دارد مدّت طولاني مهمان بوده به گونه‌اي كه «نان‌خور» -بدون هيچ قيدي- به شمار آيد، زكات فطره‌ی وي واجب است، ولي اگر تنها همان شب را مهمان است زكات فطره‌ی وي واجب نيست.

11. فتوای آیت الله سیستانی: اگر مهمان شب نزد میزبان‌ بماند و نان‌خور - هرچند موقتاً - حساب شود؛ فطره‌اش بر میزبان واجب است.

12. فتوای آیت الله صافی گلپایگانی: اگر مهمان پیش از مغرب وارد شود و بگویند امشب نان او را داده - هرچند نان‌خور حساب نشود- بر میزبان واجب است.

13. فتوای آیت الله اراکی: فطره‌ی مهمان بر عهده‌ی میزبان است هرچند در غیر منزل همچون حسینیه یا مسجد افطاری دهد.

14. فتوای آیت الله بهجت: اگر مهمان پیش از برآمدن هلال ماه شوال برای خوردن غذا آمده باشد - ولو بعداً نتواند غذا صرف کند – فطره‌اش بر میزبان واجب است.

15. فتوای آیت الله نوری همدانی:‌ اگر میزبان شب عید فطر - در خانه،‌ مسجد، سالن‌های پذیرایی یا هرجای دیگر- طعام دهد، فطره هم بر عهده‌ی او است.

نظر مراجع عظام تقلید را از رساله‌ی آن‌ها و از پایگاه اینترنتی آن‌ها استخراج کرده‌ام. بعضی از سایت‌ها هم این نظرات را در یک جا منتشر کرده‌اند مانند: پورتال انهار