خوش‌بینی یا بدبینی یا واقع‌بینی؟!

با نام خدا

امام خامنه‌ای بارها فرموده‌اند: «من به مذاکرات هسته‌ای خوشبین نیستم و فکر نمی‌کنم از این مذاکرات آن نتیجه‌اى را که ملّت ایران انتظار دارد، به‌دست بیاید».

رئیس جمهور محترم، آقای روحانی در پاسخ به این سؤال که «... در کجای مذاکرات هسته‌ای هستیم، اینکه مذاکرات را با نگاه خوشبینانه باید نگاه کنیم یا...» گفت: «اما اینکه شما می‌گویید خوش‌بینی و بدبینی، خوش‌بینی در دنیای سیاست یا بدبینی خیلی معنا ندارد و باید ما واقع‌بین باشیم».¹

من می‌خواهم بر این صحبت جناب رئیس جمهور از منظر منطقی حاشیه بزنم:

«خوش‌بینی» و «بدبینی» و «واقع‌بینی» در یک ردیف و قسیم یکدیگر نیستند تا شما بفرمایید، نه این و نه آن، بلکه قسم سوم!

آقای رئیس جمهور دچار مغالطه شده است و دو تقسیم دو تایی را با هم ترکیب کرده و یک تقسیم سه تایی از دل آن درآورده است!

تقسیم درست و منطقی چنین است که بگوییم: نگاه به مسائل مختلف دو حالت دارد: خوش‌بینانه و بدبینانه. این یک تقسیم. تقسیم دیگر این است که نگاه به مسائل مختلف دو حالت دارد: واقع‌بینانه و غیرواقع‌بینانه. با ترکیب این دو تقسیم چهار حالت به دست می‌آید که عبارتند از:

1. نگاه واقع‌بین و خوش‌بین (یعنی با تکیه بر شواهد و قراین واقعی، به چیزی نگاه مثبت داشته باشیم و به آن تمایل نشان دهیم)؛

2. نگاه واقع‌بین و بدبین (یعنی با تکیه بر شواهد و قراین واقعی، به چیزی نگاه منفی داشته باشیم و به آن بی‌میلی نشان دهیم)؛

3. نگاه غیرواقع‌بین و خوش‌بین (یعنی با تکیه بر توهمات و تصورات غیرواقعی خود، به چیزی نگاه مثبت داشته باشیم؛ یعنی ساده‌لوحی)

4. نگاه غیرواقع‌بین و بدبین (یعنی با تکیه بر توهمات و تصورات غیرواقعی خود، به چیزی نگاه منفی داشته باشیم؛ یعنی تنگ‌نظری و ترس)

اقسام نگاه:
      ـ واقع‌بینی:
                      ـ خوش‌بینی (1)
                      ـ بدبینی (2)
      ـ غیرواقع‌بینی:
                      ـ خوش‌بینی (3)
                      ـ بدبینی (4)

یعنی نگاه خوش‌بینانه یا بدبینانه می‌تواند از روی واقع‌بینی باشد یا بدون توجه به واقع و بر اساس توهمات و تخیلات باشد. در مکاتب فکری غربی نیز، رئالیسم (Realism) به معنای واقع‌گرایی و ایده‌آلیسم (Idealism) به معنای ذهن‌گرایی در برابر هم هستند که یکی معتقد است جهان عینی و حقیقی ماورای اندیشه‌ی ما وجود دارد و دیگری معتقد است هرچه هست فکر و خیال بشر است و ماورای ذهن چیزی نیست یا دست کم قابل اثبات نیست. از این منظر، دیگر مکتب سومی به نام خوش‌بینی یا بدبینی وجود ندارد؛ چون اساساً این‌ها از یک مقوله نیستند تا در عرض هم لحاظ شوند.

بله، ممکن است کسی بگوید: ما خوش‌بینی و بدبینی را زیرشاخه‌ی نگاه غیرواقع‌بینانه قرار دهیم و تقسیم را چنین ارائه کنیم:

نگاه به مسائل مختلف یا واقع‌بینانه است یا غیرواقع‌بینانه؛ که نگاه غیرواقع‌بینانه خود به دو قسم خوش‌بینانه و بدبینانه تقسیم می‌شود:

اقسام نگاه:
      ـ واقع‌بینانه (1)
      ـ غیرواقع‌بینانه:
                        ـ خوش‌بینانه (2)
                        ـ بدبینانه (3)

چنین تقسیمی در برخی گرایش‌های روان‌شناسی مطرح شده است و بر اساس آن، اقسام سه‌گانه‌ی به کار رفته در جمله‌ی رئیس‌جمهور به دست می‌آید ولی اولاً چنین تقسیمی با توجه به تحلیل معنای مفاهیم به کار رفته غلط است، چنان‌که گذشت؛ ثانیاً نسبت دادن چنین چیزی به جناب رئیس‌جمهور درست نیست؛ چون اگر چنین نسبتی را به او بدهیم، سخن او جسارت و بی‌ادبی و توهین به مقام معظم رهبری محسوب خواهد شد؛ زیرا برگردان جمله‌ی او چنین خواهد شد: «خوش‌بینی و بدبینی در دنیای سیاست معنا ندارد؛ چون هردو غیرواقع‌بینانه و از روی توهم و تخیل است. ما باید در دنیای سیاست، نگاه واقع‌بینانه داشته باشیم». یعنی اینکه رهبری فرمودند: «من خوش‌بین نیستم»، ایشان بر اساس یک نگاه غیرواقع‌بینانه این حرف را زده‌اند.

نتیجه آن‌که جناب رئیس‌جمهور باید در سخن خود تجدید نظر کند؛ زیرا سخن او یا مغالطه است یا بی‌ادبی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. در گفت‌وگوی زنده‌ی تلویزیونی (1393/2/10)