باحال و باکلاس روزه بگیریم!

بسم الله

برای این‌که روزه‌هایمان معنوی‌تر و سازنده‌تر باشد، بزرگان دین کم و بیش راه‌هایی را بیان و برنامه‌هایی را ارائه کرده‌اند. این مقالک نیز از زاویه‌ی خاصی به این موضوع می‌پردازد و می‌کوشد چند راه‌کار ارائه کند برای این‌که روزه‌هایمان زیبا و شکیل و شیرین و دلچسب باشند و با روزه گرفتن احساس لذت و افتخار کنیم:

۱. مراحل صبر

یک حقیقت کارگشا که کم‌تر گفته می‌شود این است که «صبر» در وجود انسان یک امر چند مرحله‌ای است که همه‌ی مراحل آن در ابتدای کار فعال نیستند؛ بلکه هر مرحله تنها در صورتی فعال می‌شود که مرحله‌ی قبلی به‌خوبی تحقق پیدا کرده باشد. درست مانند بعضی بازی‌های دیجیتالی که در ابتدای کار تنها یک مرحله از بازی فعال است و کاربر اگر در آن مرحله امتیاز لازم را به دست آورد، مرحله‌ی بعدی نیز برایش فعال می‌شود و همین‌طور با پیروز شدن در هر مرحله، مرحله‌ی بعد را فعال می‌کند و پیش می‌رود.

صبر نیز چنین است. کسی که عادت به سختی نداشته است و صبر خاصی را تجربه نکرده است، تازه در اولین مرحله‌ی صبر است و صبر او فقط مثلاً به اندازه‌ی دو ساعت کشش دارد. اگر او هیچ وقت این دو ساعت صبر را پر نکند، هرگز وارد مرحله‌ی بعدی نخواهد شد و هرگز توانایی صبر بیش از دو ساعتش فعال نخواهد شد. اما اگر مرحله‌ی اول را به‌خوبی طی کند، وارد مرحله‌ی جدیدی از صبر خواهد شد و توانایی صبر او مثلاً به چهار ساعت ارتقا خواهد یافت. در این مرحله نیز اگر خوب عمل کند، وارد مرحله‌ی بعدی خواهد شد.

کسی که تجربه‌ی تحمل گرسنگی و تشنگی را ندارد، اغلب با اندکی احساس گرسنگی و تشنگی بی‌تاب می‌شود و گمان می‌کند اگر تا چند دقیقه‌ی دیگر آب و غذایی به او نرسد از دست خواهد رفت! چنین کسی با خود می‌اندیشد: من که نمی‌توانم نیم ساعت در برابر گرسنگی و تشنگی طاقت بیاورم، چگونه می‌توانم در این گرمای خرداد، ۱۶ ساعت گرسنگی و تشنگی را تحمل کنم؟! حق با او است اگر به فرایند رشد چند مرحله‌ای صبر توجه نداشته باشد. او گمان می‌کند قرار است تا خط پایان را با همین توانایی ضعیفی برود که در درونش فعال است؛ غافل از این‌که در طول یک روز روزه‌داری، چند مرحله از صبر را پشت سر می‌گذارد و با ورود به هر مرحله، توانش برای صبر و تحمل افزایش می‌یابد و با توانی مضاعف ادامه‌ی مسیر را طی می‌کند. او اگر بداند که با تحمل اندکی سختی، وارد مرحله‌ی جدیدی از صبر خواهد شد، دیگر از احساس گرسنگی و تشنگی وحشت نخواهد کرد و با نگاهی روشن به آینده‌ای نزدیک و با انتظار فعال شدن مرحله‌ی جدید صبر، فشار انتقال از مرحله‌ی پیشین به مرحله‌ی جدید را به زیبایی تحمل خواهد کرد.

اغلب روزه‌داران اذعان می‌کنند که وقتی نزدیک ظهر می‌شود، یک احساس گرسنگی و تشنگی شدیدی آن‌ها را تحت فشار قرار می‌دهد و چنین به نظر می‌آید که تا افطار مسیر طاقت‌فرسا و مردافکنی در پیش است؛ اما این فشار سنگین نیم ساعت بیش‌تر به طول نمی‌انجامد. بعد از نیم ساعت تحمل، می‌بینند که دیگر خبری از آن گرسنگی و تشنگی مفرط نیست. این داستان معمولاً یک بار دیگر در ابتدای بعد از ظهر (بین ساعت ۱۳ تا ۱۵) تکرار می‌شود و یک فشار سنگینی بر انسان وارد می‌شود که با تحمل نیم ساعته، به کلی از بین می‌رود. این‌ها همان فعال شدن مراحل جدید از صبر است که سختی کار تنها مربوط به لحظه‌ی انتقال از مرحله‌ی پیشین به مرحله‌ی جدید است که حداکثر نیم ساعت طول می‌کشد. اگر کسی این نیم‌ساعت‌ها را تحمل کند، شاهد فعال شدن مراحل جدیدی از صبر و تحملش خواهد بود و رشد معنوی خود را به وضوح خواهد دید و از مشاهده‌ی این پدیده‌ی شگفت‌انگیز لذت خواهد برد.

این مطلب نقشه‌ی راهی است برای روزه‌داران که با تبیین آن برای کسانی که تا کنون انس قابل توجهی با صبر و تحمل نداشته‌اند (به‌ویژه کودکان نوبالغ) می‌توان آن‌ها را با روزه همراه کرد و پیروزی‌شان را در این آزمون بزرگ تضمین کرد. بارها شده است که دیده‌ام امیرمهدی ده ساله‌ی ما که از شش سالگی تجربه‌ی روزه را دارد به خودش می‌پیچد و به من می‌گوید: «بابا، مردم از گشنگی! دارم می‌رم مرحله‌ی بعد!» بعد از نیم ساعت دیده‌ام شاداب و سرحال مشغول بازی و کارهای دیگر است و با شادی می‌گوید: «وارد مرحله‌ی جدید شدم!» حتا شده است که هنگام اذان مغرب او را برای صرف افطار صدا کرده‌ایم ولی او که مشغول کاری بوده است، با خونسردی گفته است: «من تازه وارد مرحله‌ی جدید از صبر شدم و عجله‌ای ندارم. تا یکی دو ساعت دیگه هم می‌تونم چیزی نخورم!»

آری، این‌گونه است که قرآن کریم ارتقا یافتن تقوا را هدف اصلی روزه معرفی می‌کند؛ «کُتِبَ علیکُم الصِّیامُ... لَعلَّکُم تَتَّقون؛ شما را به روزه تکلیف کرده‌ام تا تقوامند شوید» (بقره، ۱۸۳). تقوا ـ که به اشتباه «پرهیزکاری» ترجمه می‌شود ـ عبارت است از «توان مدیریت درونی خود» که بخش مهمی از آن را صبر و تحمل در برابر فشارها و سختی‌ها تشکیل می‌دهد.

کوتاه سخن آن‌که مهم‌ترین راهکار برای داشتن روزه‌هایی باحال و باکلاس، توجه به همین فرایند رشد مرحله‌ای صبر و تحمل است.

۲. تغذیه‌ی مناسب

داشتن تغذیه‌ی مناسب می‌تواند به روزه‌داری ما کمک شایانی نماید. اگر تغذیه‌ی کسی نامناسب باشد، ممکن است بی‌خود و بی‌جهت فشاری چند برابر را تحمل کند و جسم و روانش دچار آسیب شوند و ناخواسته از روزه فراری شود! مهم‌ترین نکاتی که من درباره‌ی تغذیه‌ی مناسب ماه رمضان می‌دانم عبارتند از:

ـ سحری وعده‌ی اصلی ایام روزه است؛ پس باید مقوّی و پرانرژی باشد.

ـ نان سبوس‌دار مثل بربری و خرما و عسل در سحری حتماً مصرف شوند.

ـ میوه و سبزیجات در سحری حتماً مصرف شوند.

ـ نوشیدن شربت ترکیبی آب‌لیمو و عسل و خاک‌شیر (یا تخم شربتی به‌جای خاک‌شیر) برای کم کردن عطش در طول روز بسیار مؤثر است.

ـ افطار باید سبک و آبدار باشد. انواع سوپ و آش برای افطاری مناسب است.

ـ هنگام افطار پرخوری نکنید. کم و با فاصله بخورید. در فاصله‌ی بین افطاری تا خواب، دو سه مرحله میوه و نوشیدنی مصرف کنید.

۳. پرت کردن حواس

اگر روزه‌دار به گرسنگی و تشنگی خود توجه کند، بیش‌تر زجر خواهد کشید؛ اما اگر از آن غافل باشد و به کاری مفید و جذاب مشغول باشد، کم‌تر درد گرسنگی و تشنگی و بی‌حالی را احساس خواهد کرد. با کارهایی جذاب مثل مطالعه، تلاوت قرآن، تماشای یک برنامه‌ی خوب، بازی و تفریح کم‌تحرک و مناسب، حواس خود را پرت کنید. پرت کردن حواس به‌ویژه در لحظات انتقال به مرحله‌ی جدیدی از صبر بسیار مهم و ضروری است.

۴. مدیریت تحرک بدنی

تا می‌توانید از تحرک زائد بدن جلوگیری کنید. کم‌تر بیرون بروید و بیش‌تر در یک جا ساکن بمانید. اگر آسان‌سر هست، از پله‌ها استفاده نکنید. در معرض تابش آفتاب نباشید. اگر مجبور بودید کاری پرتحرک (مثل خرید فراوان یا اسباب‌کشی یا ورزش) انجام دهید، آن را در ساعات پایانی روز انجام دهید که به افطار ختم شود و بتوانید بعد از اتمام کار، افطار کنید. اگر چنین کاری را پیش از ظهر انجام دهید، خستگی و گرسنگی و تشنگی آن تا غروب شما را اذیت خواهد کرد.

برای کاهش دمای بدن می‌توانید یکی دو بار در روز دوش آب خنک بگیرید یا سر و گردن خود را با آب خنک خیس کنید. توجه داشته باشید که آب خیلی سرد نباشد و هرگز بعد از این کار، در معرض باد قرار نگیرید!

۵. خواب روزانه

با توجه به طولانی بودن روز و کوتاه بودن شب، سعی کنید حتماً در طول روز مقداری خواب و استراحت داشته باشید. سعی کنید بهترین ساعت را برای خوابیدن انتخاب کنید. شاید مناسب‌ترین زمان، نیمه‌ی اول بعد از ظهر باشد.

۶. تشویق و جایزه

به کوچک‌ترها به‌خاطر تلاششان برای روزه‌داری جایزه بدهید. حتا به خودتان نیز جایزه بدهید! سعی کنید فضایی فراهم کنید که ماه رمضان و روزه‌داری برای شما و اعضای خانواده و اطرافیانتان خاطره‌ای شیرین و دوست‌داشتنی شود و همیشه چشم‌به‌راه فرارسیدن ماه روزه باشید. از فضا و برنامه‌های مساجد و اماکن زیارتی به‌خوبی استفاده کنید. در این ماه بیش‌تر از ماه‌های دیگر خوراکی‌های ناب و دوست‌داشتنی تهیه و مصرف کنید؛ البته بدون زیاده‌روی!

۷. سفر مرخصی

همه می‌دانیم که اگر کسی عذر موجهی مانند بیماری داشته باشد، می‌تواند روزه‌اش را بخورد؛ اما گاه شرایطی پیش می‌آید که دوست داریم یک یا چند روز به خودمان یا خانواده و فرزندانمان مرخصی بدهیم؛ اما هیچ راهی برای خوردن روزه وجود ندارد. در چنین حالتی شرع مقدس اسلام راهی پیش پای ما نهاده است و آن این است که به سفر برویم و به حکم مسافر بودن، از گرفتن روزه معاف باشیم.

لازم به یادآوری است که چنین سفری لازم نیست یک سفر واقعی باشد؛ بلکه اگر کسی پیش از اذان ظهر به اندازه‌ی حد شرعی؛ یعنی ۲۲/۵ کیلومتر از شهر خارج شود و به حکم مسافر بودنش روزه‌اش را بخورد و بلافاصله برگردد به محل سکونتش، با این سفر کوتاه‌مدت نیم ساعته می‌تواند آن روز را از خدا مرخصی بگیرد و روزه‌اش را بخورد.

این سفر که سفر فرار از روزه نام دارد، اگر بدون هیچ عذر و دلیلی باشد و صرفاً برای فرار از روزه باشد، مکروه است؛ یعنی با این‌که گناه نیست، ولی خدا چنین سفری را دوست ندارد؛ اما اگر صرفاً برای تن‌پروری و فرار از روزه نباشد؛ بلکه عذر و دلیلی منطقی داشته باشد، مکروه هم نیست؛ بلکه گاه توصیه هم می‌شود. از جمله جاهایی که سفر مرخصی توصیه می‌شود می‌توان به این موارد اشاره کرد:

۱. کسی که دچار بیماری و کسالت شده است ولی بیماری‌اش در حدی نیست که او را از گرفتن روزه معاف کند؛ اما از این نگران است که با گرفتن روزه، حالش بدتر شود و در روزهای آتی دچار مشکل شود یا این‌که با شدت پیدا کردن بیماری از گرفتن بقیه‌ی روزه‌ها محروم شود. چنین کسی می‌تواند با یک روز سفر مرخصی، به تقویت غذایی خود بپردازد و از پیش‌روی بیماری جلوگیری کند.

۲. کسی که فرزندی نوبالغ یا ضعیف و نحیف دارد و احساس می‌کند با این‌که توانایی گرفتن همه‌ی روزه‌ها را دارد، اما این کار ممکن است به جسم یا روان و ایمان او صدمه بزند و سختی کار باعث شود ناخواسته از روزه و عبادت زده شود و خدای‌ناکرده بین او و خودسازی و خداپرستی فاصله بیفتد. به چنین کسی توصیه می‌شود با استفاده از سفر مرخصی، از تبعات منفی روزه‌ی پیوسته درباره‌ی فرزندش جلوگیری کند.

۳. کسی که کسب و کاری سخت و طاقت‌فرسا دارد (مانند بنا و کارگر و نانوا) و به هیچ وجه نمی‌تواند کارش را تعطیل کند یا همراه با کارش روزه نیز بگیرد، به چنین کسی توصیه می‌شود اول صبح با یک سفر مرخصی نیم ساعته خودش را از تکلیف روزه‌داری معاف کند و خدای‌ناکرده با خوردن عمدی روزه خود را در جمع گنهکاران وارد نکند.

۴. ورزشکار یا دانش‌آموزی که تحت برنامه‌ی اجباری است و انجام برنامه‌ی ورزشی یا تحصیلی به همراه روزه برایش قابل تحمل نیست، چنین کسی نیز می‌تواند با یک سفر نیم ساعته در اول صبح، آن روز را از خدا مرخصی بگیرد و خود را از ننگ گناه روزه‌خواری حفظ نماید.

تذکر ۱: کسی که از سفر مرخصی استفاده می‌کند، حق ندارد آشکارا و در ملأ عام روزه‌خواری کند. روزه‌خواری در ملأ عام در ماه رمضان گناه جرم است؛ حتا برای کسانی که به هر دلیلی روزه بر آن‌ها واجب نیست.

تذکر ۲: کسی که از سفر مرخصی استفاده می‌کند، بعد از ماه رمضان تا رسیدن ماه رمضان آینده فرصت دارد که روزه‌های خورده را قضا نماید.